OWU – dopuszczalny zakres postanowień i zmiany w trakcie trwania umowy

Obecnie wielu przedsiębiorców stosuje własne ogólne warunki umów (OWU). Dowiedz się:

Przepisy polskiego Kodeksu cywilnego dotyczące wzorców umownych (art. 384-385 k.c.) nie wprowadzają ograniczeń co do tematyki, jaka może być w nich uregulowana. Wynika z tego, że możliwość modyfikacji przepisów Kodeksu przez postanowienia OWU musi być każdorazowo oceniana z perspektywy przepisów modyfikowanych. Innymi słowy, jeśli przepisy ogólne regulujące daną instytucję dopuszczają możliwość ich modyfikacji poprzez strony, to należy uznać, że jest to możliwe także poprzez odpowiednie wprowadzenie do umowy danego postanowienia wzorca umownego.

W zakresie możliwości modyfikacji odpowiedzialności za wykonanie zobowiązania należy zauważyć, że na podstawie reguł ogólnych dłużnik odpowiedzialny jest za szkodę wynikłą z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że doszło do tego wskutek okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności (art. 471 k.c.), oraz jest zobowiązany do dochowania należytej staranności przy wykonywaniu zobowiązania (art. 472 k.c.). 

Jednak art. 473 k.c. pozwala stronom na odmienne uregulowanie tych kwestii w umowie. Dopuszczalne jest rozszerzenie katalogu okoliczności, za których wystąpienie dłużnik będzie ponosił odpowiedzialność (par. 1), ale także możliwe jest ograniczenie odpowiedzialności dłużnika (par. 2). W przypadku rozszerzania odpowiedzialności nie ma żadnych ograniczeń i dłużnik może ponosić odpowiedzialność nawet za wystąpienie siły wyższej. W przypadku ograniczenia odpowiedzialności natomiast nie jest dopuszczalne wyłączenie odpowiedzialności za szkody wyrządzone umyślnie. 

W praktyce często zdarzają się klauzule wyłączające odpowiedzialność aż do szkody wyrządzonej umyślnie oraz wskutek rażącego niedbalstwa, zwalniające dłużnika z odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną wskutek lekkomyślności. Strony także często prewencyjnie wymieniają w umowie okoliczności, za jakie nie będą odpowiadać – przykładowo za wystąpienie siły wyższej lub niemożliwość wykonania zobowiązania wskutek prawomocnego orzeczenia sądowego czy decyzji władz państwowych. Często dochodzi także do modyfikacji zasad odpowiedzialności za osoby trzecie (art. 474 kc) w ten sposób, że np. dłużnik odpowiada tylko, gdy jego pracownicy szkodę wyrządzą umyślnie. 

W przypadku rękojmi art. 558 k.c. wprowadza możliwość ograniczenia lub nawet wyłączenia odpowiedzialności sprzedającego za wady rzeczy w stosunkach profesjonalnych pomiędzy dwoma przedsiębiorcami. W związku z tym należy uznać, że możliwe jest całkowite wyłączenie odpowiedzialności z rękojmi poprzez wprowadzenie do umowy odpowiednich postanowień wzorca umownego. Takie postanowienie jednak będzie uznane za bezskuteczne, jeśli wada rzeczy została podstępnie zatajona przez sprzedającego przed kupującym.

Art. 119 k.c. wprowadza bezwzględny zakaz skracania lub przedłużania terminów przedawnienia roszczeń na podstawie jakiejkolwiek czynności prawnej, a więc także na podstawie postanowień wzorców umownych. Dopuszczalne jest jednak modyfikowanie terminu wymagalności roszczenia, co pośrednio wpływa na termin przedawnienia. Istnieje także możliwość (choć mocno kontrowersyjna w doktrynie) wprowadzania do umów terminów zawitych, których upływ powoduje utratę roszczenia. Przykładowo, termin na zgłoszenie drugiej stronie swojego roszczenia o wynagrodzenie dodatkowe (wyrok Sądu Najwyższego V CSK 449/16). Należy jednak pamiętać, że zgodnie z orzecznictwem takie terminy podlegają ocenie pod kątem zgodności ich treści i celu z kryteriami ograniczającymi zasadę swobody umów wymienionymi w art. 3531 k.c.

Czy w trakcie trwania umowy można zmodyfikować postanowienia OWU, które zostały inkorporowane przy zawieraniu umowy? Tak, ponieważ taką możliwość przewiduje art. 3841 k.c. Dotyczy to jednak wyłącznie stosunków umownych o charakterze ciągłym. 

Dodatkowo w doktrynie przyjmuje się, że aby modyfikacja wzorca była możliwa, to musi istnieć w pierwotnej umowie tzw. klauzula modyfikacyjna, czyli postanowienie umowy uprawniające do zmiany takiego wzorca oraz określające sytuacje, w których do takiej modyfikacji może dojść. Co ważne, przyjmuje się, że taka klauzula nie może mieć charakteru blankietowego, czyli nie może uprawniać strony do modyfikacji swojego wzorca w każdym czasie. Znowelizowany wzorzec musi zostać doręczony drugiej stronie, która ma prawo wypowiedzieć umowę w najbliższym terminie wypowiedzenia. Zgodnie z dominującym poglądem znowelizowany wzorzec wiąże od chwili jego doręczenia.